images
images

`माघी पर्व एक , बिशेषता अनेक’

सङ्कलनकर्ता
✍️अभिश बानियाँ
कटारी, उदयपुर
कोशी प्रदेश्!
भौतिकशास्त्री नेपाल
परिचय:

माघे संक्रान्ति, मकर संक्रान्ति, माघी नामले चिनिने किराँतहरुको नयाँ बर्षको रुपमा परम्परा देखि नै मनाउदै आएको देखिन्छ। माघी पर्व थारू समुदायको प्रमुख चाड हो, जसलाई माघे सङ्क्रान्तिको दिन मनाइन्छ। यो पर्व थारूहरूको मौलिक संस्कृतिको प्रतीक मानिन्छ र नयाँ वर्षको रूपमा पनि मनाइन्छ। माघीमा थारू समुदायका सदस्यहरूले सामूहिक रूपमा विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापमा भाग लिन्छन्, जस्तै स्नान र तिलको आगो ताप्ने परम्परा। यो पर्व अहिले नेपालभरि र विदेशमा पनि । यो नेपालको एक प्रमुख चाड हो। यो माघ महिनाको पहिलो दिन हो। माघे सङ्क्रान्ति, जसलाई मकर सङ्क्रान्ति पनि भनिन्छ, सूर्यको धनु राशिबाट मकर राशिमा प्रवेश गर्ने दिन हो। यो पर्व विशेषगरी मगर जातिमा महत्वपूर्ण मानिन्छ र सामाजिक र धार्मिक गतिविधिहरूको लागि मनाइन्छ। यस दिन विशेष खाद्य पदार्थहरू जस्तै घिउ, चाकु र तरुल खाने परम्परा छ, जसले स्वास्थ्यमा लाभ पुर्याउँछ। माघे सङ्क्रान्ति सामाजिक एकता र सांस्कृतिक धरोहरको प्रतीक हो, जसमा खेल, गीत र नाचको आयोजन गरिन्छ्।

इतिहासमा माघी पर्व:

माघे सङ्क्रान्तिको इतिहास सूर्यको मकर राशिमा प्रवेश गर्ने दिनसँग सम्बन्धित छ, जसलाई ज्योतिष शास्त्रमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यो पर्व माघ महिनाको पहिलो दिन मनाइन्छ र विशेष गरी मगर, थारु, मैथिली र किराँती समुदायले धूमधामका साथ मनाउने गर्छन्.
प्राचीन महाभारतमा भीष्मको मृत्यु र भगीरथले गंगालाई पृथ्वीमा ल्याएको दिनको रूपमा पनि यो पर्व उल्लेख गरिएको छ. नेपालका विभिन्न जातिहरूले यसलाई आफ्नै परम्परा अनुसार मनाउँछन्, जसमा विशेष खाद्य पदार्थहरूको सेवन र पितृ पूजा समावेश गरिन्छ्।

ज्योतिष शास्त्रमा माघी पर्व:

ज्योतिष शास्त्रानुसार सौरमासको हिसाबले माघे संक्रान्तिदेखि सूर्य धनु राशिबाट मकर राशिमा प्रवेश गर्ने हुनाले यसलाई ‘मकर संक्रान्ति’ पनि भनिएको हो । सामान्यतया सूर्यले सबै राशि लाई प्रभावित गरेता पनि सूर्यको कर्कट राशि (साउने संक्रान्ति) र मकर राशि (माघे संक्रान्ति) प्रवेशलाई धार्मिक दृष्टिले मह्त्वपूर्ण मानिन्छ । यो दिन देखि सूर्य दक्षिणी गोलार्धबाट उत्तरी गोलार्ध तर्फ प्रवेश गर्ने भएकोले दिन लामो र रात छोटो हुँदै जाने विश्वास गरिन्छ तापनि आजभोली पुष ७ गतेबाटै दिन लम्बिन र रात छोट्टिन शुरु हुन्छ्।

महाभारतमा:

माघे मासि महादेव यो दद्यात् घृतकम्बलम् । स भुङ्क्त्वा सकलान् भोगान् अन्ते मोक्षं च विन्दति ॥ (मकर संक्रान्ति का दिन घिउ र कम्बल दान गर्नाले मोक्ष प्राप्त हुन्छ। मौसम अनुसार यो समय जाडो हुनाले यसलाई सामाजिक सद्दभावको आधारमा पनि पुष्टि गर्न सकिन्छ।) महाभारत का अनुसार भीष्मले यहि दिन मृत्यु रोजेका थिए भने भगिरथले सोहि दिन गंगा लाई पृथ्वीमा अवतरण गराई सागरमा मिलाएका थिए। त्यसैले माघे संक्रान्ति का दिन प्रयाग र गङ्गासागरमा गरिने स्नानलाई महास्नान भनिन्छ देखिन्छ्।

माघी पर्वमा खाईने खाने कुराको बिशेषता:

महिना सुनिसकेपछि गृहस्थीहरू गुरु, पुरोहितलाई टीका लगाई घिउ, चाकु, तरुल, लड्डुसहितको सिदा दान गर्छन्। शिशिर ऋतुमा पर्ने यो संक्रान्तिमा शरीर शुद्ध गरी घिउ, चाकु र तिल तथा खिचडी खानाले शरीरमा गर्मीका मात्रा बढेर तागत दिने तथा मास हाली पकाइएको तेल शरीरमा घस्दा चिसोबाट मुक्त भई शरीरका छालासम्बन्धी र अन्य रोग नाश हुने विश्वास गरिन्छ। माघे मासि महादेव यो दद्यात् घृतकम्बलम् । स भुङ्क्त्वा सकलान् भोगान् अन्ते मोक्षं च विन्दति ॥ (मकर संक्रान्ति का दिन घिउ र कम्बल दान गर्नाले मोक्ष प्राप्त हुन्छ। मौसम अनुसार यो समय जाडो हुनाले यसलाई सामाजिक सद्दभावको आधारमा पनि पुष्टि गर्न सकिन्छ।)

माघे सङ्क्रान्तिको वैज्ञानिक महत्व:

माघेसङ्क्रान्ति, जसलाई मकर सङ्क्रान्ति पनि भनिन्छ, सूर्यको मकर राशिमा प्रवेश गर्ने दिन हो। यो दिनदेखि सूर्य उत्तरतिर ढल्किन्छ, जसले दिन लामो र रात छोटो हुने विश्वासलाई जन्माउँछ. वैज्ञानिक दृष्टिले, यस पर्वले मानिसलाई शारीरिक र मानसिक सरसफाइमा मद्दत गर्दछ, किनकि यस दिन विशेष खाद्य पदार्थहरू जस्तै घिउ, चाकु र तरुल खाने चलन छ, जसले शरीरलाई गर्मी र पोषण प्रदान गर्छ्। यस पर्वले सामाजिक एकता र सद्भावको सन्देश पनि दिन्छ्। यस पर्वमा तिल, चाकु र घिउजस्ता पोषक खाद्य पदार्थहरूको सेवन गरिन्छ, जसले शरीरलाई ऊर्जा र सर्दीबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ. नदीमा स्नान गर्दा शरीरको सरसफाइ हुन्छ र रोगहरू हट्न सक्छ्न्। यसरी, माघे सङ्क्रान्ति शारीरिक स्वास्थ्य र मानसिक सन्तुलनका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ्।

धार्मिक विश्वास:

माघे/मकर संक्रान्ति पर्व नेपाल भर विभिन्न पवित्र नदी, सागर तथा त्रिवेणीमा स्नान गरी मन्दिरमा पूजाआजाका साथै घिउ, चाकु, तिलको लड्डु र तरुल खाई मनाइन्छ यस पर्वमा देवघाट, बराहक्षेत्र, रिडी, पनौती, दोलालघाट, कन्काई तथा भारतको प्रयाग र गङ्गा सागर लगायतका नदी र घाटमा स्नान, दान, श्राद्ध आदि गर्नेको ठूलो भिड लाग्छ। भविष्य पुराण, विष्णुवचन तथा धर्मसिन्धु नामक ग्रन्थमा यस दिन स्नान गरी घिउ, चाकु, तिलको लड्डु, सागपात, तरुल, वस्त्र, पानीको भाँडो र मकलसहितको सिदा दान गरेमा विशेष फल प्राप्त हुने र उक्त पदार्थ आफूले पनि खाएमा शरीर पोषिलो हुनुका साथै निरोगी होइने उल्लेख छ। मीठो खाने, राम्रो लगाउने र भलो सुन्ने-भन्ने यस पर्वमा गुरु, पुरोहित र ब्राह्मण आ-आफ्ना यजमानकहाँ गई महिना सुनाउँछन्।

जातिगत महत्व:

माघे सङ्क्रान्ति विभिन्न जातिहरूका लागि विशेष सांस्कृतिक प्रथाहरूको साथ मनाइन्छ:
• थारु समुदाय: यस पर्वलाई माघीको रूपमा मनाइन्छ र नयाँ वर्षको रूपमा मनाउने चलन छ। खिचडी, तिल, र चिउरा जस्ता परिकार बनाएर खाने गरिन्छ्। माघी पर्व थारू समुदायको प्रमुख चाड हो, जसलाई माघे सङ्क्रान्तिको दिन मनाइन्छ। यो पर्व थारूहरूको मौलिक संस्कृतिको प्रतीक मानिन्छ र नयाँ वर्षको रूपमा पनि मनाइन्छ। माघीमा थारू समुदायका सदस्यहरूले सामूहिक रूपमा विभिन्न धार्मिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापमा भाग लिन्छन्, जस्तै स्नान र तिलको आगो ताप्ने परम्परा। यो पर्व अहिले नेपालभरि र विदेशमा पनि मनाइन्छ
• मगर समुदाय: यसलाई ‘माघ्यारसेल्हेस’ भनिन्छ। तीन दिनसम्म धुमधामका साथ मनाइने यो पर्वमा धनुवाण खेल्ने, वनमा तरुल खोज्ने र पितृ पूजा गर्ने परम्परा छ.
• लिम्बू समुदाय: यस पर्वलाई ‘कक्फेक्वा तङ्नाम’ भनिन्छ, जसमा विशेष परिकारहरू तयार पारिन्छ.
• मैथिली समुदाय: तराईमा खिचडी र तिलका परिकार बनाएर पूजापाठ गरिन्छ.
यसरी, माघे सङ्क्रान्ति नेपालका विभिन्न जातिहरूमा भिन्नता र विशेषतासहित देखिन्छ्।

क्षेत्रगत स्वरुप:

माघे सङ्क्रान्ति नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरूमा भिन्न-भिन्न तरिकाले मनाइन्छ:
• थारु समुदाय: यस दिनलाई माघीको रूपमा मनाइन्छ, नयाँ वर्षको रूपमा मानिन्छ। विशेष परिकारहरू जस्तै खिचडी र तिलको लड्डु बनाइन्छ।
• मगर समुदाय: यो पर्वलाई माघ्या/सेर्ल्हेस भनिन्छ। धुमधामका साथ मनाइन्छ, वन तरुलको विशेष महत्त्व हुन्छ र तारो हान्ने खेल खेलिन्छ।
• मैथिली समुदाय: तराईमा तिलको पर्वको रूपमा मनाइन्छ। परिवारका अग्रजले सन्तानलाई तिल र सख्खर खुवाएर आशीर्वाद लिन्छन्।
• नेवार समुदाय: ‘घ्यूचाकु सँल्हु’ नामले मनाइन्छ, चाकुमा तिल मिसाएर लड्डु बनाइन्छ।
• काठमाण्डौ उपत्यका: भक्तपुरमा तिलमाधव नारायणको मन्दिरमा पूजा गरिन्छ, र पनौतीमा मकर मेला भरिन्छ्।

सामाजिक महत्व:

माघे सङ्क्रान्तिको सामाजिक महत्व विभिन्न जातिहरू र समुदायहरूमा एकता र सद्भावको प्रतीक हो। यो पर्वले मानिसहरूलाई एकत्रित गराउने अवसर प्रदान गर्दछ, जहाँ परिवार र साथीहरूले मिलेर विशेष परिकारहरू तयार पार्छन् र बाँड्छन्।
• सामाजिक एकता: विभिन्न जातिहरूले यस पर्वलाई भिन्न तरिकामा मनाउँछन्, जसले सांस्कृतिक विविधता र सहिष्णुता बढाउँछ.
• पारिवारिक सम्बन्ध: यो पर्व परिवारका सदस्यहरूलाई एकत्रित गर्ने अवसर हो, जसले पारिवारिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ.
• पोषण र स्वास्थ्य: विशेष खाद्य पदार्थहरूको सेवनले शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने विश्वास गरिएको छ, जसले सामूहिक स्वास्थ्यको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ.
यसरी, माघे सङ्क्रान्ति केवल धार्मिक पर्व मात्र होइन, यो सामाजिक समृद्धि र एकताको सन्देश पनि दिन्छ्।

नेपालमा माघे संक्रान्ति:

भौगोलिक, जातीय र सांस्कृतिक विविधता रहेको नेपालमा एकै दिन पर्ने र एउटै नामको पर्वलाई पनि भिन्नभिन्न भेग र समुदायमा भिन्नभिन्न ढंगले मनाउने प्रचलन छ । यसको उदाहरण माघे सङ्क्रान्ति पर्व हो । मकर सङ्क्रान्तिको अर्को नाम माघे सङ्क्रान्ति हो । यो पर्व माघ महिनाको सुरूवातको दिन अर्थात् माघ १ गतेको दिन पर्दछ । यस पर्वलाई थारु समुदायले माघी भनेर मनाउँछन् र नयाँ वर्ष मान्ने गर्छन्, मगर समुदायले मुख्य रुपमा धुमधामको साथ् मनाउने यो पर्वलाई माघ्या/सेर्ल्हेस पनि भनिन्छ । नेपालको समस्त भूभाग, हिमाल, पहाड र तराईका बसोबास गर्ने छेत्री, बाहुन, राई ,मगर , लिम्बु, नेवार, गुरुङ, मगर आदि सबै जनजातीले माघे सङ्क्रान्तिलाई आआफ्ना परम्परा, भिन्नभिन्न विशेषता र प्रकृतिले मनाउने गरेको देखिन्छ्।

अन्त्यमा:

ज्योतिषीय दृष्टिकोणमा सूर्यले धनु राशिबाट मकर राशिमा सङ्क्रमण गरेको दिन भएकाले यस दिनको नाम मकर सङ्क्रान्ति रहन गएको हो । सूर्यको उदयबिन्दु दक्षिणतर्फबाट उत्तरतर्फ सर्ने भएकाले यस दिनबाट उत्तरायण सुरू हुन्छ भन्ने मान्यता छ । उत्तरायणको अवधिमा तुलनात्मक रूपमा दिन लामा हुने र तापक्रममा बृद्धि भई गर्मी मौसमको प्रारम्भ हुने गर्दछ । त्यसैले पनि यस दिनको छुट्टै खगोलीय महत्त्व छ । माघे सङ्क्रान्तिका दिन विशेष गरी वनतरुल, सखरखन्न(सुठुनी), खुँदो, चिउरा, घिउ, चाकु र विभिन्न परिकारहरू तयार पारेर खाने गरिन्छ । माघे सङ्क्रान्ति आउनुभन्दा एक दुई दिन अगाडि सङ्क्रान्तिको दिनलाई भनेर गाउँघरतिर आफ्नो घरमा भएका गल, बाउसो, खन्ती आदि खन्ने चिजबीज बोकेर नजिकको वनतर्फ लाग्ने मानिसहरूको भिड देख्न पाइन्छ । यस दिनमा तिलको होम र दान गर्नाले वा खानाले अथवा प्रयोग गर्नाले त्यो व्यक्ति कहिल्यै असफल हुँदैन भन्ने धार्मिक विश्वास पनि छ । उक्त दिन नदीका दोभानमा गई शुद्ध भई सिधा दान गर्नाले पुण्य प्राप्त भई रोगब्याधिबाट मुक्त भइने जनविश्वास पनि छ । धार्मिक दृष्टिले मात्र होइन, वैज्ञानिक तबरबाट पनि माघे सङ्क्रान्तिलाई उत्तिकै महत्वपूर्ण मानिएको छ । धार्मिक रूपले यस दिन कुनै मानिसले घर, आँगन र आफ्नो शरीर शुद्ध बनाउन सकेन भने सात जन्मसम्म पनि ऊ निर्धन र रोगी हुन्छ भन्ने मान्यता छ, त्यस्तै वैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेर्दा पनि यस पर्वमा परम्परा र संस्कार जीवन्त तुल्याउन गरिने सम्पूर्ण कार्यबाट मानिसको सरसफाइ हुने, मौसमअनुरूपका पोषक चिजबीज खाइने तथा निरोगी भइने हुनाले यो सकारात्मक नै देखिन्छ । माघेसङ्क्रान्तिलाई हाम्रो देशमा थरिथरिका जनजातीले किसिमकिसिमले मनाउने चलन छ, यस आलेखमा हाम्रो देशका बेग्लाबेग्लै ठाउँमा बसोबास गर्ने भिन्नभिन्न जनजातीसँग रहेको यस पर्वको सम्बन्ध र त्यसले सञ्चरण गर्ने एकता र सद्भावको सन्देशलाई समेट्ने प्रयास गरेको छ । माघीले सामाजिक एकता, मित्रता र आर्थिक व्यवस्थापनको अवसर प्रदान गर्दछ। यस अवसरमा थारू संस्कृति प्रदर्शित गर्ने महोत्सवहरू पनि आयोजना गरिन्छ। माघी पर्वमा परिवार र समुदायका सदस्यहरूबीचको सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ, जसले सामूहिकता र सद्भावलाई प्रोत्साहित गर्दछ्।